Göçmen bir ailenin Türkiye’ye gelişi ve peşi sıra gelen mecburi ayrılıklarıyla açılan Tatil Kitabı, kandırılmanın, yalnızlığın, kolektifin etkileyici gücünün, eşitsizliğin ve adaletsizliğin anlatıldığı, müellifin acının izlerinde bizi dolaştırırken çok da canımızı acıtmamayı başardığı, bayanların toplaşarak kesekâğıdı yaptığı yahut çocuklarını eteklerine takarak panayırları dolaştığı, pazar yerlerini, iki kapılı olan ve her şeyi bu iki kapının aralığında satan dükkânları mesken tuttuğu, komünist gençlerin duvarlara fikirlerini boyadığı, sağcıların kahvehanelerde konuşlandığı bir geçmiş vakit kıssası. Ve hatta tabir yerindeyse eski bir Türk sineması anımsatıcısı.
BİR AYRILIK KAÇ HAYAT?
Kitabın açılışında karşılaştığımız “Bu kitabı hiçbir vakit okuyamayacak Zehra Türk’e, ihtilal hayalinin hoş çocuklarına…” ithafı, içeride olacakların vurucu bir yansıması tıpkı vakitte. Fakat bu hayale giden yol, sekiz yaşında bir kız çocuğunun yakın perspektifte durduğu ve alıştığı hayatın içinden çıkarılıp apayrı bir hayatın koynuna bırakıldığı yerden yakalıyor bizi en başta.
Tatil Kitabı, Becerikli Ünsal Eriş, 240 syf., Doğan Kitap, 2024 Almanya’dan Türkiye’ye gelen arabalarındaki derin uykusundan onu kucaklayan insanlara uyanıyor Münevver. Sevinçle karşılanıyor. Birkaç gün süreceğini düşündüğü bu misafirlikte Münevver, uyumlanmaya değil, içinde bulunduğu vakti sürüklemeye uğraşıyor. Komşu meskenlerin çocuklarıyla sokakta oynanan oyunların niceliğine ekleniyor yahut öykünün omurgasında duracağını şimdi bilmediğimiz İbo’yla okuyacağı kitapları konuşarak, kitapları okumaya günlerinin yetmeyeceğinden dem vuruyor. Buraya kadar her şey beklenenleri veriyor bize. Hepimizin aşina olduğu o yabancılık evresi. Fakat Münevver’i ailesine bağlayan ipler tam da bu noktada kopuyor. Almanya’daki ömür kurallarının altında ezilen ailede babanın çalışmasının yetmediğini öğreniyoruz. Bu durumda Alman Hükümeti tarafından anneye Münevver’den daha büyük olan iki çocuğunu meskende yalnız bırakma imkânı verilirken, tıpkı hak küçük olan Münevver’e tanınmıyor. Böylelikle aile için bir çatışma var oluyor: Ya Münevverli darboğaz bir Almanya hayatı ya da Münevver’in Türkiye’de kaldığı, geçim badiresinin bertaraf edildiği bir ömür mümkünlüğü. Pek alışılmış Münevver’in Koca Hala’nın, Rasim Enişte’nin ve oğulları İbo’nun yanında kaldığı yeni hayat da böylelikle başlıyor.
Hikâyenin bundan sonrası eski bir Türk sineması havasında. Bayanlar eteklerinde çocuklarla gün uzunluğu koştururken, birbirlerinin güzel haberleriyle daima bir arada şenliğe katılıyor yahut makus haberleriyle birebir kalp sancısına tutuluyorlar. Akşam yemeklerini, yıkanacak çamaşırlarını, toplaşıp yapılacak yeni el işlerini kovalıyorlar. Daima birlikte pazar yerlerine, mesken gezmelerine, panayırlara, ramazan sofralarına ve hatta bir doğum sancısıyla orta yerinden bölünecek denizli pikniğe gidiyorlar. Yaşadıkları toplumsal zorluklar ise alıştıkları bir durum halini alıyor. Sorgulamıyor ve hatta neredeyse hiç şikâyet etmiyorlar. Kendilerine yahut komşularına yarar sağlayan her şeye kucaklarını kocaman açıp, memlekette olan hiçbir şeyi düşünmüyorlar.
Boşnakça sözlerin, Çingene halkın da eşlik ettiği bu kısımları epey eğlenceli ve tanıdık bulduğumu söylemeliyim.
GİTMEK YA DA KALMAK
“Daha geleli üç gün olmuştu ancak meskenden çıkıp da çay uzunluğuna varana kadarki şu beş-on dakikalık otomobil seyahati boyunca bile artık burada yaşamadığına, buradan kurtulmuş olduğuna ne kadar sevindiğini ima eden bir sürü laf etmişti.”
Yukarıdaki pasaj Münevver’in babasının birkaç günlük Türkiye misafirliğinden. Burada dikkat çekmek istediğim nokta, güzel bir hayat uğruna göçmen olmayı seçmenin muhtemel tesiri. Bir başka konu ise gitmeyi seçen baba figürünün karşısındaki öteki ana karakter yani İbo. Bu kısımda bu iki kahramanın bir tez ve antitez olarak karşı karşıya getirilmediğini belirterek, ikisinin seçimlerindeki ayrışmaya dikkat çekmek istiyorum. İbo, sara hastası bir genç. Bu hastalık İbo’nun ömrünü köklerinden değiştiriyor. Askere gidemeyeceği, çalışamayacağı tabir yerindeyse rastgele bir halde birilerine yahut kendine yarar sağlayamayacağı bir gerçeklik yaratıyor. Bu noktada İbo, üzerine yapışan bu karanlığı dağıtacak bir yol buluyor: Niyetleri. Komünist İbo için, insanlara yardım etmek, onlara yarar sağlamak, onlara içinde bulundukları hayat şartlarının kötülüğünü anlatmak asıl problem.
Burada bir parantez açarak Becerikli Ünsal Eriş’in eski kıssalarında de yaptığı üzere Tatil Kitabı’nı da seksenlerin başında geçirdiğini belirtmek istiyorum. Bu da o periyotta dünyadan ambargo yiyen Türkiye’de yağ, şeker ve tüp kuyruklarının olduğu vakte tekâmül ediyor. Birebir vakitte art planda sağcı solcu çatışmalarının harlandığı, ataerkil sistemin toplumun bir kısmı tarafından rahatsız edici bulunduğu devir. Lakin tüm bunlar geri planda akarken biz, az önce de bahsettiğim üzere çocukluğumuzdan ve Türk sinemalarından aşina olduğumuz mahalle kültürünün eğlenceli, etkileyici ve düğümleri sıkı sıkıya bağlı vakitlerine taşınıyoruz. Bu kısımda karanlığı dürttüğünü hissettiğimiz şahıslar ise İbo ve onun üzere en büyük kahkahası sadece tebessüm olan arkadaşları. Seksenlerin Türkiye’sindeki halkın sürüklenişi, mevcut durumdan rahatsız olmayışları İbo için evvelce hasıraltı edilir üzere dursa da kitabın sonlarına hakikat onun da bir uyanış beklediğini görüyoruz. Bu noktada tekrar Münevver’in babasına dönmek istiyorum. Az önce de dediğim üzere İbo’nun antitezi o değil, İbo’nun antitezi kahvehaneyi mesken tutan ve kıssaları kitap boyunca bize anlatılmayan sağcı gençler. Fakat Münevver’in babası da daha düzgün bir ömür uğruna ülkesini terk ederken geri döneceği günün hayaliyle gitmiş, geri döndüğü gün de daha uygun bir Türkiye bulacağına inanmış biri. Bu da onu, var olan haksızlıkları düzeltmeye çalışan İbo’nun gayretinin aksindeki pozisyonuna getiriyor. Ve bize şunu sorduruyor: Uğraş toplum için mi, yoksa kendin için mi olmalı?
KAFES
Kitaptaki kafes imgesine değinmek istiyorum. O denli ki kafes, Yetenekli Ünsal Eriş tarafından birebir vakitte bir imgelem olarak kullanılsa da muharrir bunu bizim çözümümüze bırakmamış ve imgelemini kitapta kendisi açıklamış.
Peki nedir bu kafes?
Bunun için kitabın başlarına dönmek gerekiyor. Kafesinde duran Paşa’ya Almanca öğretmeye çalışan Münevver’i görüyoruz birinci sayfalarda. Münevver kitabın ilerleyen sayfalarında Paşa’nın kendisini de temsil edeceğini, kafesteki yalnızlığının sarsıcı bir imgelem olacağını şimdi bilmiyor. Sırf Paşa’nın içinde bulunduğu kafesi görüyor.
Peki Münevver’in kafesi ne?
En başta bunu, ilişkin olmadığı bir meskende yaşamaya bırakılması olarak düşünebiliriz. Bu konut ve hatta tanımadığı ülke onun kafesi olarak görülebilir. Lakin daha derine inerek, en derin uykusunun koynundan ailesizliğe uyandığı vakte dönmek istiyorum. Gözlerini günlerdir alışmaya çalıştığı konuk konutuna lakin anne babasının yokluğuna aralayan Münevver için uykular artık ne kadar sağlam olacaktı? Yahut hayaller artık ne kadar berrak kalacaktı? Münevver’in birinci sayfalarda gördüğü hayallerdeki karanlık bence tam da bunun emaresi. Karanlıktan çıkmanın da çabucak mümkün olmamasının sebebi ise Münevver’in çocuk vücudunu bulunduğu yerden diğer bir yere götüremeyeceğini, yetişkinlerin kararlarının altında ezilmek zorunda bırakıldığını anlaması ve günden güne uçmayı unutması. Öyleyse Münevver’in asıl kafesinin kendi çocuk vücudu olduğunu söyleyebilir miyiz, bence söyleyebiliriz.
TATİL KİTABI
Kitaba adını veren Tatil Kitabı, Münevver ve Koca Hala’nın koşturmalı bir günün sonunda uğradıkları iki kapılı dükkândan aldıkları bir kitap. Kitapta çok değerli bir alan kaplamıyor üzere dursa da Münevver’in aldığı tek kitap olması ve onu okuyup bitirmeye kıyamaması değerli. Ayrıyeten öbür bir açıdan sayfalarında kısa bilgilerin olması, Atatürk’ün hayatını anlatması ve İbo’nun bu Tatil Kitabı’na burun kıvırması da önemli. Bu noktada okumayı çok seven Münevver için Koca Hala’nın takvim yaprakları okuduğundan, İbo’nun ona uygun bir kitap almak istemesinden, pazarda karşılaştıkları Destancı’yı ellerinden kaçırıp kitap alma talihini yitirmelerinden de bahsetmeliyim.
Peki Münevver için böylesi kıymetli olan okuma aşkı bu kadar baskınken ne oluyor?
Münevver sokakta oynadığı çocukların bakış açısıyla sekteye uğruyor. Uzman Ünsal Eriş, sokakta koşturan Asiye, Birgül, Songül, Gökhan, Fatih ve başka çocukların karşısına konutta kitap okuduğu ve babasını kaybettiği için dışarı çıkmayan Pınar’ı koyuyor. Münevver için Pınar ülkü bir arkadaş, ulaşılmak istenen amaç üzere dursa da arkadaşları tarafından dışlanma korkusu kitap aşkına galip geliyor.
Kolektifin gücünü satır ortalarında alacağımız bu kısmın geri planda kalsa da alt metinde muvaffakiyetle kullanıldığından bahsetmeden geçmemeliyim.
İLK AŞK, BİRİNCİ ÇATIŞMA
Münevver ve İbo ortasındaki katıksız dostluğu, kitabın şimdi birinci sayfalarında görmemiz mümkün. Lakin bunun Münevver’in tarafında devasa bir hayranlığa dönüştüğünü, sokağa çıkma yasağının kol gezdiği gecelerde İbo’nun sokaklarda dolaşmasının Münevver’in çocuk kalbini tasaya soktuğunu, birebir odada uyudukları uykularda huzurlu olduğunu, İbo’nun yanında kendini güçlü hissettiğini ve Koca Hala ile İbo’yu ailesi olarak görmeye başladığını söylemeliyim. Münevver’in İbo’ya karşı duyduğu hayranlığın ne olduğu kitap boyunca bilinmeyen. Fakat bariz olan öteki bir şey var ki, o da Almanya’dan taşraya gelen bu kızın, Münevver’in; sokaktaki erkek çocuklar için var olan etkileyiciliği. Münevver’in günden güne başkalarına benzemesi ve öznelliğini yitirmesi bile onu farklı olmaktan alıkoymuyor. Fatih ve Gökhan için Münevver’e duydukları aşk, evvelce içlerinde sakladıkları birer tortudan ibaretken Fatih’in birinci taşı atmasıyla bir çatışmaya, Münevver’i elde etme uğraşına dönüşüyor.
Bu kısımlarda aşkın tatlı telaşının yanında, böylesi durumların kırsalda verdiği imtihanları da okuyoruz. Birinci aşkın paklığı kadar, masumiyetin her an bozguna uğrama ihtimali de bizi sarıp sarmalıyor.
KAHRAMAN, YETİM, BAKICI
Carl Gustav Jung’un on iki arketipinden kimilerini Tatil Kitabı’ndaki karakterlerde apaçık görmemiz mümkün. İbo’nun kahramanı, Münevver’in yetimi, Koca Hala’nın ise bakıcıyı temsil ettiği fikrindeyim. Bu arketipler ışığında karakterlere bakalım:
Jung’ın arketipine nazaran kahraman, bedelini gözü pek davranışlarla gösteren, dünyayı güzelleştirmeye çabalayan, hem galip hem de ekip oyuncusu olan dirençli kişidir. İbo, tüm bu özellikleri taşıyan gerçek bir kahraman olarak duruyor kıssada. Bakıcıya bakacak olursak onun da tarifi şöyledir: Komşusunu kendisi üzere seven, diğerlerini koruyan ve kollayan, sömürülmeye açık, şefkatli, anaç bir muhafaza dürtüsü olan kişidir. Kitabı okuyanlar ve Koca Hala’yı tanıyanlar, bu tanımlamaların tam olarak onu işaret ettiğini göreceklerdir. Son olarak yetime bakalım: En büyük korkusu dışlanmak olan, basitçe hayal kırıklığına uğrayabilen, ilişkin olma isteği baskın olan şahıslardır. Tıpkı Münevver üzere.
Mahir Ünsal Eriş karakterlerini yaratırken bu arketiplerden faydalandı mı bilinmez, lakin hayatta var oldukları halde karakterlere muvaffakiyetle yedirildikleri su götürmez bir gerçek. O denli ki inandırıcılıkları epeyce etkileyici bir seviyede.
HATIRLAYARAK
Tatil Kitabı’nın çabucak hemen iki yüz sayfası boyunca karanlığı sadece kıyılarda gördüğümü ve sığ sularda eğlenceli kulaçlar atabildiğimi söylemeliyim. Sonlara yaklaştıkça ise sular bulandı, karanlık uykusundan uyandı, silahlar patladı ve ölüler yandı.
Bana kalırsa kitap, Tatil Kitabı ismini iki kapılı dükkândan alınan kitaptan olduğu kadar Münevver’in o uzun yazından da aldı. Almanya’da büyüyen bir kız çocuğunun; vefata, doğuma, ramazana, kan kardeşliğine, birinci oruca, birinci aşka, birinci ahretliğe, birinci yalnızlığa, birinci kandırılmaya şahitlik ettiği o koca yazdan.
Tatil Kitabı’yla seyahatimi bitirirken hatırladıklarımın tadı damağımda. Vakitle silineceklerine kuşkum yok. Lakin Münevver ve İbrahim’in şu cümleleri yüzümde her daim tatlı bir tebessüm bırakacak:
“Unuttuğumuz anılar nereye gidiyor? diye sordu. İbo şaşırdı kaldı. Bilmem, dedi çaresiz, tahminen de hatıramızdan silindikten sonra yüzümüzde çizgi oluyorlardır.”