Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Türk inancının temel ögelerinden olan su ile ilgili birçok inanış, Türk halklarında hâlâ devam ediyor. MSGSÜ Sanat Tarihi Kısmı Emekli Öğretim Üyesi, Erken Periyot Türk Sanatı ve Mitolojisi uzmanı Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu, kendilerini Şamanist olarak isimlendiren Tuva-Hakasya bölgesi Türkleri’nde, eski inançların günümüzde de varlığını sürdürdüğünü belirtti.
“Su ile ilgili inançlar bazen şuurlu halde perdelenmiş yahut dönüştürülmüş olarak, bazen de geleneğin transferi yoluyla varlığını sürdürüyor” diyen Prof. Çoruhlu, sulara bir ruh atfetme yahut sahibinin bulunduğunu söz etme, yaradılışın sulardan olduğu, kimi suların canlılık yahut ölümsüzlük verdiği üzere inançların çeşitli mitler ve kıssalarla aktarıldığını söyledi.
‘AKARSULARI KİRLETMEMEK İÇİN YIKANMAZLARDI’
Suyun yaratıcı özelliği olduğu düşünüldüğünden anne karnında ceninin gelişimi için mevcut olan sıvının suyla özleştirildiğinin altını çizen Yaşar Çoruhlu, bu nedenle nisan yağmuru ve nisan taşları kültünün de ortaya çıktığını söyledi. Prof. Dr. Çoruhlu, “Nisan ayında toplanan suları içen çocuğu olmayan Türkmen-Yörük bayanları, suyu içtiklerinde çocuklarının olacağına inanırlardı” dedi. Suyun sahibi olarak belirtilen ‘su iyesi’ yahut ‘iyeleri’nin en güçlü ruhlardan kabul edildiğini de ekleyen Prof. Dr. Çoruhlu, “Akarsuların kirletilmesi beğenilen karşılanmazdı. Hatta bu nedenle akarsularda yıkanmaktan dahi sakınan Türk toplulukları vardı” diye konuştu.
SUYA KURBAN KESİLİYOR
Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu, günümüzde Altay Türklerinde de gece su ruhları rahatsız olacağı için ırmağa girilmesinin güzel karşılanmadığını söyledi. Prof. Dr. Çoruhlu, Altay Türkleri ortasındaki bir söylenceye nazaran ırmağın su iyesinin, ayağı kırılan bir avcıyı güzelleştirdiğini de ekledi. “Yakutlar da su ruhuna içki saçısı yapar ve hatta yavrulamış inek kurban ederlerdi” diyen Prof. Dr. Çoruhlu, suya kurban kesme pratiğinin Türkiye’de de görüldüğünü belirtti.
“Rifat Araz’ın kaydına nazaran, Harput’un yakınında 7 farklı kaynak suyunun bulunduğu yerde, 5 yılda bir suyun bol ve bereketli olması için kurban kesilirmiş” diyen Prof. Dr. Çoruhlu, su ile ilgili adetlerin birçoğunun su iyesi inanışına dayandığının altını çizdi.
YERİN VE SUYUN YARATICILIĞIYLA BAĞDAŞTIRILMIŞ
Su iyesi inanışı Türk mitolojisinde bu kadar yaygınken su iyelerinin bayan olması da dikkat çeken ayrıntılar ortasında. Pekala su iyelerinin bayan olarak kabul edilmesini nasıl yorumlamalıyız? Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu bu soruya, “Türk mitolojisinde göğe ait ögeler eril, yer ve yere bağlı ögeler de birden fazla defa dişildir. Zira bayanın doğum yapabilmesi, yerin ve suyun yaratıcılığıyla bağdaştırılmıştır. Fakat gök de yağmurlar ile yeri dölleyendir. Yağmurlar, suları da oluşturur ve rahmeti sağlar” diyerek yanıt verdi.
Ardahan Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Fatih Şayhan ise bu hususta Prof. Dr. Çoruhlu ile hemfikir. “Bu durum büsbütün suyun dişil ve doğurucu özelliğinin bayana yansıtılmış yüzüdür. Günümüzde bile Altay Türkleri suların iyelerini dişi olarak kabul ederler” diyen Doç. Dr. Şayhan, suyun, hayatın akıp giden canlılığının sembolü olduğunu, bayanın da yaşamsal manada varlığın taşıyıcısı pozisyonunda bulunduğunun altını çizdi.
PLASENTA SIVISI İLE SU ORTASINDAKİ BENZERLİĞE VURGU
Öte yandan Göktürkler devrindeki kaynaklarda ismi geçen Tanrıça Umay’ın (Umay Ana) da bu doğumla ve plasentayla ilişkilendirilen bir Tanrıça yahut ruh olduğunu söyleyen Prof. Dr. Çoruhlu, “Kaşgarlı Mahmut kendisi bir Müslüman olmasına karşın Umay’dan bahseder ve Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Umay’ın çocuk doğunca anne karnından çıkan ‘son’ olduğunu söyler. Ayrıyeten Umay’a tapılırsa erkek çocuk doğacağını da belirtir” dedi. Prof. Dr. Çoruhlu, Altay Yaradılış destanlarından birinde, İlah Ülgen Yeri yaratırken sulardan çıkan bir Ak Ana’nın (Akene) ona yaratma ilhamı verdiğini de kelamlarına ekledi. Doç. Dr. Şayhan da bütün bu anlatılanların bir sonucu olarak tabiatın besleyen, büyüten, gözeten ve koruyan ‘yüce ana’ olarak değerlendirilmesinin, su ile ilgili iyelerde bayan imgesinin oluşmasına yol açtığını söyledi.
‘SU BİRİKİNTİSİ BİLE BİR İYEYE SAHİP’
Mitolojide her ırmağın, her gölün, pınarın yahut su birikintisinin de çeşitli isimlerle anılan bir iyesi olduğu belirtiliyor. Prof. Dr. Çoruhlu, Türklerde su iyelerine olan inanç nedeniyle bu ruhlar istenilmeyen şeyler yapılıp da kızdırılırsa ziyan vereceği inancı olduğundan, su ruhlarına dehşetle karışık bir sevgi ve hürmetin da beslendiğini söyledi. Prof. Dr. Çoruhlu, “Öte yandan fırtınalarda, şiddetli yağmurlarda taşan sular, kabaran, geçilemeyen ırmaklar, tufanlar da insanları korkutuyor. Bu çeşit suyun tehdide dönüştüğü durumlar tıpkı vakitte mitlerde kıyamet alameti sayıldığından makul vakitlerde ön plana çıkan bir su korkusu oluşturmuştur” tabirlerini kullandı.
DERİN SULARIN TABANI ÖLÜLER ÜLKESİYLE İLGİLİ
Çeşitli Türk mitlerinde yahut destanlarda yeryüzünün sonunu ırmakların yahut göllerin belirlediği belirtiliyor. O denli ki yeraltında sular yeryüzündekinin bilakis karşıt tarafta akıyor, ağaçlar da kökleri üstte gövdesi ve kolları aşağıda olarak tasvir ediliyor. “Kötülüğün efendisi Erlik’in karar sürdüğü dünyanın karanlık suları da tehdit edicidir” diyen Çoruhlu, bu nedenle ‘derin sular’ın tabanının karanlık olduğu için yeraltı alemiyle yahut ölüler ülkesiyle bağdaştırıldığını belirtti.
‘HİÇBİR ŞEY YOKKEN SU VARDI’
Neredeyse Türk mitleri dahil bütün dünya mitolojilerindeki söylencelerde, hiçbir şey yokken su olduğu görülüyor ve dünya ‘kozmik okyanus’ denilen bu su üzerinde yaratılıyor. Prof. Dr. Çoruhlu, Sümer mitolojisinde rablerin yeri yaratırken kozmik okyanusta yüzen dev hayvanların üzerine toprağı yerleştirdiklerini ve böylelikle dünyanın suya batmadığını, bu anlayışın bütün Avrasya mitolojilerinde de görüldüğüne vurgu yaptı. Böylelikle sulara duyulan sevgi ve hürmetin, hem suyun yaşamsal kıymetinden hem de daha az oranda ve muhakkak durumlarda ondan çekinilmesi sonucunda oluştuğunu belirtti.
OTURARAK SU İÇMEK DE HÜRMET İFADESİ
Aynı vakitte suyun oturularak içilmesinin ‘suya saygı’ sözü olabileceğini söyleyen Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu, Müslümanların bunun sünnet olduğunu söylediklerinin de altını çizdi. Kültürümüzde ayakta yemek yemenin de uygun olmadığını belirten Prof. Dr. Çoruhlu, “Suyu oturarak içmek yahut yemeği oturarak yemek, birebir vakitte bedenin yemeği yahut suyu zorlanmadan alması (organların ziyan görmemesi ve zorlanmaması için) için de daha sağlıklı bir yol” dedi.
‘HER ŞEYDEN EVVEL YALNIZCA SU VARDI’
Doç. Dr. Fatih Şayhan da çabucak hemen bütün mitolojilerde suyun kökensel olarak hayatın kaynağı olduğunu görüldüğünün altını çizdi. Bahse Altay Türklerine ilişkin olan ‘Cerdin Bütkeni’ (Yerin Yaratılışı) efsanesinden örnek veren Şayhan, şu tabirleri kullandı: “Yer yaratılmadan evvel yalnızca su vardı. Yer, gökyüzü, ay ve güneş yoktu’ diye başlanarak başlangıçta yalnızca suyun olduğunu, İlah Kuday’ın suların üstünde bir insan ile birlikte kara kaz olup uçtuğunu ve yeryüzünü bu su kütlesinden yarattığı belirtiliyor.”
‘HEM VAR EDİCİ HEM DE YOK EDİCİ’
Evrensel oluşumun dört temel öge içerisinde yer alan suyun insanoğlu tarafından kirletilmeye en uygun öge olduğunu söyleyen Doç. Dr. Şayhan, “Dolayısıyla suların kirletilmesine karşı dehşetle kaplı bir hürmet kültü de oluşturulmuş. Zira su hem var edici hem de yok edici. Suya karşı konulamayacağı üzere suyun var edici istikametinin de yaşatılması gerekir” diye konuştu.
NEDEN GEREKEN KIYMET VERİLMİYOR?
Türk mitolojisinde suya verilen bedel bu kadar fazlayken neden günümüzde ağır bir su israfıyla karşılaşıyoruz? Yaşar Çoruhlu bu soruya, “Şu an ülkemizde ve büyük oranda da dünyada hangi kıymetlere sahip olursak olalım bu bedeller teorik ve uygulanmayan planda kalıyor. Bencilce tüketim yüzünden tabiat tahrip oluyor, münasebetiyle su kaynaklarımız da azalıp yok oluyor” diyerek cevapladı. “Bu durumu suyun manzarasında tabiatın varlık alanı bağlamında ele almamız gerekiyor” Doç. Dr. Fatih Şayhan ise, “Doğa, var eden bütüncül hayat gücü ile insanlık için bir imkanlar gömüsüdür. Bu bakımdan belirtmemiz gerekir ki insanlık, kendisini tabiattan kopardığı vakit tabiata ziyan vermekten öte yaşamsal boyutta kendisine karşı bir yıkım sistemine dönüşür” dedi.
‘EĞER HALKA AKTARILABİLİRSE YOK OLMAKTAN KURTARILIR’
Yaşar Çoruhlu eğitim, üretim yoluyla tabiata yahut suya ait sevgi, hürmet çerçevesinde halka aktarılabileceğini vurguladı. Prof. Dr. Çoruhlu’ya nazaran bu yol, su tüketimini dengeleyebilir ve su kaynaklarını daha fazla yok olmaktan kurtarabilir. Doç. Dr. Fatih Şayhan da tahlil önerisi olarak, “İlk olarak tabiat ile bağlarımızı tek taraflı ve yıkıcı olmaktan öte karşılıklı ve kollayıcı düzlemde ele almalıyız. Kültürel manada da çocukları geleceğe hazırlarken tabiata ve tabiatın ögelerine saygıyı oluşturacak sanatsal, görsel, işitsel ve kültürel etkinlikler düzenlenebilir” diye konuştu.