Harita üzerinde gösterildi: Türkiye’nin deprem haritası nasıl etkilendi?

Kahramanmaraş’ta meydana gelen 7,7 ve 7,6 şiddetindeki depremlereeilişkin uzmanlardan dikkat çeken açıklamalar geliyor.

Deprem Uzmanı Prof. Dr. Okan Tüysüz, haritalar üzerinden dikkat çeken açıklamalarda bulundu. Tüysüz, “Maraş zelzelesi Türkiye’nin zelzele haritasını nasıl etkiledi?” sorusuna cevap verdi.

Prof. Dr. Okan Tüysüz, Kahramanmaraş sarsıntısının kendine has özelliklerini 3 soruda anlattı.

1-TÜRKİYE’NİN SARSINTI HARİTASINI NASIL ETKİLEDİ?

Depremin nasıl olduğu ve bundan sonra bizleri nelerin beklediği kıymetli gündem bahislerinden biridir. Zelzelenin üzerinden 6 gün geçmiş olmasına karşın zelzelenin çok geniş bir alanda tesirli olması nedeniyle ve yer yer kar örtüsü tarafından gizlendiği için yüzeyde meydana gelen deformasyonlar şimdi tam olarak ortaya konulmamış olup bu bahisteki araştırmalar alanda devam ediyor.

Gerek birinci bilgiler gerekse artçı zelzelelerin dağılımı Doğu Anadolu Fay Sınırı üzerinde 350 kilometre, Çardak Fayı üzerinde ise 150 kilometrelik bir alanın etkilendiğini gösteriyor.

İlksel çalışmalar 7,7’lik sarsıntısı yaratan faydaki yırtılmanın Pazarcık-Narlı civarından başlayarak Çelikhan’a hakikat, daha sonra da Kırıkhan civarından Türkoğlu’na yanlışsız geliştiğini işaret ediyor.

Sahada bu yazının hazırlandığı vakte kadar geçen süreçte 3 metre civarında ötelenmeler belirlendi. Uydu imgeleri kullanılarak hazırlanan deformasyon haritalarında Kırıkhan’dan Erkenek’e kadar Doğu Anadolu Fay Sınırı’nın ana kolu üzerinde 250 kilometrelik bir bölümün zelzele esnasında kırıldığı belirlendi.

Deprem dalgalarının incelenmesi sonucunda bu kırılmanın birkaç fay kesiminin birlikte kırılması sonucunda geliştiği anlaşılıyor. Lakin bu mevzunun ayrıntılı olarak araştırılması gerekiyor.

Doğu Anadolu Fay Sınırı üzere sol yanal atımlı faylarda fayın iki tarafı zelzele esnasında birbirine nazaran sola hakikat hareket eder. Bir başka deyişle fayın bir bloku üzerinde bulunan kişi öteki bloka baktığında o blokun sola yanlışsız hareket ettiğini görür. Bunun aksisi ise sağ yanal atımlı faydır.

6 Şubat 2023 tarihinde gerçekleşen her iki sarsıntıda de yüzey kırıkları oluştu. Bunlar üzerindeki atımlar bugüne kadar yapılan ölçümlerde 3 metrenin biraz üzerine kadar çıkıyor. Fakat zelzele büyüklüğü göz önüne alınırsa 6 metreyi aşan atımların bulunması da beklenmelidir. 7,4 ve 7,2 büyüklüğündeki 1999 sarsıntılarında sağ yanal Kuzey Anadolu Fay Çizgisi üzerinde 5 metreyi biraz geçen ötelenmeler ölçülmüştü.

O BÖLGELERE DİKKAT ÇEKTİ

6 Şubat 2023’te gerçekleşen iki sarsıntıdan sonra bizleri ne bekliyor sorusuna şimdiden karşılık vermek hayli güç. Zira bu zelzelelerin tabiatta ne üzere değişiklikler yaptığını şimdi net olarak bilmiyoruz. Lakin yapılan kimi çalışmalar her iki sarsıntıda kırılan fayların uç kesitlerinde gerilme transferi (tetikleme) nedeniyle yeni sarsıntılar de beklenebileceğini gösteriyor.

Gerilme transferi, üzerinde gerilme birikimi olan yani sarsıntı üretmeye hazır olan fayları daha da yükleyerek onlar üzerinde beklenen zelzeleleri öne çekebilmektedir. Tetiklenmiş zelzelenin oluşumu çok kısa müddette gerçekleşebileceği üzere uzun yıllar da alabiliyor.

Bu manada 6 Şubat sarsıntılarının hareket taraflarına bakılarak Çelikhan-Sürgü, Gölbaşı-Çağlayancerit, Antakya-Kıbrıs, Göksun-Kozan ortasındaki faylarda gerilme artışı olabileceği düşünülüyor. Lakin bu çalışmaların tatmin edici sonuçlara ulaşabilmesi için alandan gelecek deformasyon dataları üzerindeki çalışmaların tamamlanması gerekecektir.

2- DÜNYADAKİ VE TÜRKİYE’DEKİ ZELZELELERLE KIYASLANDIĞINDA MARAŞ ZELZELESİNİN FARKI NEDİR?

06.02.2023 günü, Türkiye saati ile 04.17’de ve akabinde 13.24’te merkez üssü Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçeleri olan 7,7 ve 7,6 büyüklüğünde iki farklı sarsıntı meydana geldi.

İlk zelzele yerin 8,6 kilometre ikinci sarsıntı ise 7 kilometre derinliğinde meydana gelmiştir. Bu nedenle her iki zelzele de “sığ deprem” olarak kıymetlendirilir ve bu tıp sarsıntılar yüzeye yakın olduğundan yarattıkları hasar nispi olarak daha yüksektir.

Pazarcık sarsıntısı, sol yanal atımlı Doğu Anadolu Fay Zonu’nun Narlı Fay Modülü (Segmenti) üzerinde oluştu. Bu büyük sarsıntı bölgedeki öteki fayları değerli oranda etkileyerek üzerine gerilme aktarılan (tetiklenen) ve Doğu Anadolu Fayı’ndan ayrılan bir kol olan Çardak Fayı üzerinde Elbistan zelzelesini oluşturdu. Bu iki fayın merkez üsleri ortasında yaklaşık 90 kilometre kuş uçuşu aralık bulunuyor.

Büyük zelzelelerin kendilerinden daha küçük sarsıntıları etkilemesi (tetiklemesi) Amerika’daki San Andreas Fayı, ülkemizdeki Kuzey Anadolu Fayı üzere faylarda daha evvel belirlenmiş jeolojik bir olaydır.

Tersi ise daha seçkin görülür, yani küçük sarsıntılar az olarak büyük zelzeleleri tetikler. 12 Kasım 1999 Düzce sarsıntısı kendisinden üç ay evvel oluşan 17 Ağustos 1999 Gölcük zelzelesi tarafından tetiklenmişti.

Öte yandan 26 Aralık 1939’da Erzincan’da gerçekleşen 7,9 büyüklüğündeki sarsıntının batıda 20 Aralık 1942’de meydana gelen 7,1 şiddetindeki Erbaa-Niksar sarsıntısını, onun ise 26 Kasım 1943’de Tosya’daki 7,6 büyüklüğündeki sarsıntısı tetiklediği biliniyor.

Bu tetiklemenin ise 1 Şubat 1944’de Bolu–Gerede’de 7,3 büyüklüğünde, 26 Mayıs 1957’de Abant’ta 7 şiddetinde ve 22 Temmuz 1967’de Mudurnu’da 7,1 şiddetinde ve nihayet 17 Ağustos 1999’da Gölcük’te 7,4 şiddetinde zelzelelerle batıya gerçek sürüldüğü bilimsel bilgilerle ortadadır.

Maraş sarsıntısının bunlardan en değerli farkı ana ve tetiklenen iki sarsıntı ortasındaki müddetin 9 saat üzere kısa bir müddet olmasıdır.

Diğer yandan üstte verilen örnekte tetikleme, ana fay zonu üzerinde her bir fay modülünün birbirini tetiklemesiyle oluşurken Maraş örneğinde birinci sarsıntı ana fay zonunda, tetiklenen zelzele ise ana koldan ayrılan bir tali kol üzerinde gerçekleşti. Sarsıntıların merkez üsleri aşağıdaki haritada iki farklı renkle gösteriliyor.

Maraş zelzelesi, cumhuriyet tarihimizin en büyük sarsıntısı olan 7,9 yahut 8 büyüklüğünde olan 1939 Erzincan zelzelesinden biraz daha küçüktür. 50 saniye kadar süren Erzincan zelzelesi 370 kilometre boyunca yüzey kırığı oluşturarak fay boyunca 7,5 metreyi bulan ötelenmelere yol açtı.

Depremde 32 bin 968 kişi hayatını kaybederken 100 binden fazla kişi ise yaralandı. Ülke nüfusunun 17 milyon civarında olduğu bu periyotta 116 bin 720 bina büsbütün yıkıldı. Erzincan zelzelesi can kaybı açısından 20. yüzyılın sarsıntıları ortasında 8. sırayı alıyor.

Maraş zelzelesinde arka arda iki büyük sarsıntı meydana geldi. 75 saniye kadar süren birinci zelzelede hasar gören binaların, 25 saniye kadar süren ikinci sarsıntıda yıkılmaları ya da hasarlarının artması, ülke nüfusunun 86 milyon olduğu bir periyotta 13,5 milyon nüfusun yaşadığı 10 ili kapsayan bir bölgede meydana gelmesi ve çok katlı, bina yönetmeliklerine terslikler taşıyan yapıları etkilemesi nedeniyle Erzincan sarsıntısından farklılıklar gösteriyor.

Bu zelzele zayıf tabanın de tesiri ile daha ağır bir yıkıma neden oldu. Bununla birlikte, can kayıpları, yaralı sayıları ve hasar oranları şimdi belirli olmadığından net bir kıyaslama için şimdi erkendir.

Depremlerin yarattığı yer ivmesi, zelzelenin şiddeti ve yapılara tesirinin ölçülmesinde en değerli parametredir. Erzincan zelzelesinin emniyetli bir ivme kaydı yoktur. Maraş zelzelesinde ölçülen 0.7 g üzerinde yer ivmesi ve 2 g üzerindeki spektral ivmeler sarsıntının kestirim edilenin çok üzerinde bir şiddeti olduğunu ve bunun zelzelenin çok yıkıcı olmasındaki değerli faktörlerden biri olduğunu gösteriyor.

Dünyada her yıl ortalama 10 ila 18 adet 7 ila 8 ortası büyüklükte zelzele oluyor. 2023 yılında Maraş sarsıntıları de bu sıralamanın içinde yer alıyor.

Maraş sarsıntısı 21. yüzyılda oluşan en büyük sarsıntılar ortasında 2004 Endonezya (227 bin can kaybı), 2010 Haiti zelzelesi (220 bin can kaybı), 2008 Sichuan zelzelesi (87 bin can kaybı), 2005 Keşmir (87 bin can kaybı) sarsıntılarının akabinde altıncı sıradadır. Fakat can kayıpları şimdi kesinleşmediğinden bu sıralamanın değişmesi de kelam konusu olabilir.

Amerikan Jeoloji Kurumu (USGS) zelzelenin ekonomik kayıplarını yüzde 34 olasılıkla 1-10 milyar dolar, yüzde 30 olasılıkla da 10-100 milyar dolar olarak varsayım ediyor. Fakat yıkımın çok büyük bir alanı etkilemiş olması nedeniyle şimdi bu varsayımlar için eldeki bilginin yetersiz olduğu düşünülüyor.

3- İKİNCİ ZELZELE SÜRECİ NASIL ETKİLEDİ?

7,6 büyüklüğündeki sarsıntı birinci sarsıntıdan yaklaşık 90 kilometre kuzeyde meydana geldi. Lakin birinci zelzelenin etkilediği kuzey alanlarda epeyce şiddetli bir sarsıntı yarattı. Aşağıda verilen iki haritada iki sarsıntının yaratmış olduğu şiddet haritaları görülüyor.

Her iki haritada turuncu ile çizilen eş şiddet haritasının içi ağır hasar beklenen bölgeyi temsil ediyor.

Haritalar kıyaslandığında ikinci sarsıntının en şiddetli olduğu alanın birinci sarsıntının en şiddetli olduğu yerleri de kapsadığı izlenir. Bu durum bu kapsama alanı içerisindeki yerleşimlerin (örneğin Adıyaman ve Gölbaşı gibi) her iki zelzeleden de şiddetli olarak etkilendiklerini gösteriyor. Zelzeleden en fazla hasar alan yerlerden biri olan Adıyaman’ın durumu olasılıkla bu tekrarlayan sarsıntıların bir sonucudur.

İkinci sarsıntının tesirinin sarsıntıda en fazla hasar alan yerleşim olan Antakya’ya gelene kadar düştüğü görülüyor. Bu durumda ikinci sarsıntının Hatay’daki tesirinin fakat birinci sarsıntıda hasar görmüş yapılar üzerinde olması beklenir. Sarsıntıda hasar gören yerleşimlerden en zayıf taban üzerinde oturan Antakya’dır.

Antakya’nın zelzeleden çok etkilenmiş olmasında ise birinci zelzelenin ve bu sarsıntı esnasındaki taban büyütmesinin değerli oranda tesirli olduğu söylenebilir.