Türkçe edebiyatta en çok hürmet duyduğum, zevk alarak okuduğum ve takdir ettiğim isimlerden biri İlhan Durusel’dir. Metinlerindeki ayrıksı karakterleri, ince türlerarası geçişleri, kara mizahı ve lisan ustalığını yıllardır beğeniyle takip ederim. Ancak bu yıl epistemic şiddet üzerine hazırladığım yüksek lisans tezimi yazarken İlhan Durusel’de ilgimi cezbeden öteki bir şeyin, gerçekte tam da tanım edemediğim bir şeyin farkına vardım. Lisandaki şiddetin onun metinlerindeki daima varlığı, dönüşümü ve direnişi. Aklımdaki soruları ondan daha âlâ cevaplandırabilecek kimse olmadığından, bu merak onunla tanışmam için kusursuz bir fırsat oldu. Bu, İlhan Durusel ile uzun sohbetimizin yalnızca küçük bir modülü.
İlhan Durusel Anlatılarınızda ve karakterlerinizde, toplumsal ya da dilsel bir çeşit şiddete karşı bir duruş seziyoruz. Sizce yapıtlarınızda lisan, mevcut bilgi ve mana sistemlerine bir direniş olarak görülebilir mi?
Benim maceramda bu direniş ya da şiddete karşı duruş tabiatıyla oldu. Üslup sahibi olmaya gerçek yol almak olabilir mi? Bir doğal sonuçtu. Bizimki üzere mahallelerde büyüyüp daha sonra farklı sosyo-ekonomik sınıfların varlığını öğrenip (filmlerden, kitaplardan değil olağan sadece) canlı çekim yaşantıları ile birlikte o meskenlere girip çıkıp o ortamlarda bulunmamız içimizde eski hayata, çocukluğa karşı öbür türlü bir bakış yarattı. Çocukluğumuzu, daima söylediğim üzere, severiz, işte anamız babamız sağlıklı, genç, hala hayatta. Köşeden bir koltuğunda karpuz öbür koltuğun altında Dimitrakopulo şarabı, alnının teriyle kazandığı yevmiyesi art cebinde çıkıp gelen bir baba, işten meskene yorgun dönen bir tornacı. Konuta her akşam gelişi bir görüş günü. Bunlar unutulur şeyler değil.
Biz bir yazlık sinemanın yanında oturduk 10-15 sene. O yazlık sinemada oynayan sinemaların hepsini, hepsini yani abartmasız gördük. Karate, kovboy sinemalarından açık saçık sinemalara, Taras Bulba’dan Barbarella’ya kadar istisnasız hepsini gördük. Kimse uzak tutmadı o sihirli perdeden bizi. O perdenin örttüğü gerçek dünyada saklı, harikulade bir kuralsızlık, kaidesizlik vardı. Çocuklarını, karılarını ve analarını öldüresiye dövenler bilhassa. Senin sistemli şiddet dediğin, yen içindeki kırık kol misaliydi bize. Daha sonra çocukluğum bittiğinde anladım ki o sokaktaki kabadayıların, zorbaların, yanında çalıştığımız kalfaların, ustaların aslında hayatta hiçbir şey olamayan ve dünyayı kendilerine ve etrafındakilere zehir etmekten diğer hiçbir emeli olmayanların harikulâde hal bölgesiydi bizim mahalleler. Çok fazla tembel, işsiz ve mutsuz insan vardı; çok kederli değildiler lakin mümkün mertebe öfkeliydiler. Onların ortasında pısırık ve sünepe olmaktan diğer bahtımız olamadı zira ailemiz bizi okutmak istiyordu. İlkokul üçten dörtten sonra bir tamircinin yanına girmiş olsaydık, biz de büyük olasılıkla var olabilirdik o ortamda. Bana, benim gibilere karşı yapılmış bir haksızlık üzere görmüyorum bunu fakat Darwin’in doğal seçimiyle açıklıyorum. O ortam bizi bir türlü kabul etmiyordu. Ya ezilip yok olacaktık ya da bir an evvel oradan çıkıp gidecektik ki ikincisi oldu. Yok olup giden çok arkadaşımız oldu, bizden çok daha akıllı çok daha yetenekli, dayanılmaz futbol oynayan, fotoğrafları, karikatürleri inanılmaz derecede hoş, profesyonele yakın beşerler vardı, onların bir kısmı yok olup gitti, evet gerçek. Yani aile içinde önemli bir travma yaşatacak tokatlar tekmeler bilmem ne falan olmadı bizim konutumuzda, babam elini kaldırmadı bize, daha çok annemizin terlikleri, nalınları, hortumları, süpürge sapları, çamaşır sopaları vardı, onlar unutulmaz, bir stant açsak yani müzelik eşyadır onlar, hala sağımızda solumuzda izleri vardır onların. Unutulur şeyler değil biz üç kardeştik sıraya geçirirdi, bu türlü askeri içtima üzere, sonra onların benzerilerini askerlikte yaşadık, kimilerimiz hapisanelerde. Ben bunu şöyle görüyorum: meskendeki şiddet fizikî bir şiddet değildi fakat küçücük bir açığı olan, bir işi bir biçimde başaramamış, küçücük bir kusur yapmış olan insanın onurunun delik deşik edildiğini gördük. Biz de çabucak bunu taklit etmeye başladık zira tek seçenek o yol üzere geliyordu. Zira okul (temel eğitim), askerlik (yanaşık düzen) şiddetin en şiddetli odakları. Oralarda hakim olan racon sen dalga geçmezsen, sen birilerini aşağılayıp mobbing yapmazsan kurban sen olursun. Okuldaki sağlam karakterli bir iki hoca bunun yanlış olduğunu söylüyordu fakat açıkçası okulda, sokakta, konutta, fabrikada, kışlada öbür bir gerçeklik vardı, geçerli tek kural bu orman kuralıydı: altta kalanın canı çıksın!
Mutsuz bir aile değildik tahminen lakin sevgi dolu, sıcacık bir yuvamız olduğu da söylenemezdi. Memnunluk bize daima iki üç sokak ötede Altıntaş‘ta, Üçyol’da, Bahçelievler, Hatay’da, Hakimevleri ya da Güzelyalı’da üzere gelirdi. Betonyol’dan Mektupçu’ya inen yokuştaymış oysaki, lise sonda anladım.
‘DİL YA BAŞKALDIRMAYA YARDIM EDER YA DA HER ŞEYİ KABUL EDİP HAYATI OLDUĞU ÜZERE DEVAM ETTİRMEYE’
Dilin baskın bilgi yapılarını pekiştirme ya da sorgulama gücü hakkında ne düşünüyorsunuz? Sizin yapıtlarınızda lisan, bunun karşıtı istikamette hareket eden bir araç olarak görülebilir mi?
Dil birtakım yapıları pekiştirir, güçlenmesine yardımcı olur ya da o yapıların yasallığını, meşruiyetini sorgular, sorgulayabilir. Bu türlü bir durumda lisanın dilbilgisi kuralları içinde konuşulması lisanın iktidar lisanı olarak kabul edilmesi, telaffuzun iktidar tarafından belirlenmesi kaçınılmazdır. Kuvvetliler, güçlüler tarafından liderler yaratılması bizim hayatı nasıl yaşamamız gerektiğini söyleyen otoriteler üretilmesine benzetilebilir bu. Bu durumda lisan ya başkaldırmaya yardım eder ya da tevekkülle her şeyi kabul edip hayatı olduğu üzere devam ettirmeye, haksızlıkların, usulsüzlüklerin, ayrımcılığın, yayılmacılığın, işgal ve soykırımın devam etmesine yardımcı olur. Çok kıymetli şeyler oluyor gözümüzün önünde. Örneğin İsrail’in Filistin’i işgali ile ortaya çıkan durum. 2023-2024 yıllarında Birleşmiş Milletler’in ve batılı devletlerin, Avrupa’nın ve Amerika’nın tıpkı sözlerle değişik lisanlar konuştuğunu, öbür manalar oluşturduğunu gördük. Gördüklerimizden diğer şeyler anlamamız gerektiğini söyleyen bir dünya, bir günden yarattılar bizim için. Edebiyatın bu durumda yapması gereken ne? Haksızlığı, işgali, yayılmacılığı, ayrımcılığı, ırkçılığı durdurmak mümkün mü, mümkün değil mi? Buna nasıl karşı çıkılır? Buna karşı nasıl baş kaldırılır? Edebiyat bunu bize öğretebilir, lisanımız, yazdığımız değil. Tıpkı sözleri kullanarak onlarla, yani o iktidarla, işgalcilerle, ve o işgalcilerin çanak tutucularıyla, yardakçıları ile tıpkı lisanı konuşuyor olmamız tıpkı şeyleri söylediğimiz manasına gelmiyor. Sanıyorum benim yazmak istediğim hikayenin ya da şiirin içinde o denli bir iştah, istek var, o denli bir dileği var. Meramı gizleyerek değil fakat meramı okurun, okuyucunun biraz zahmete düşerek görmesini istediğim şeyler. “Edebiyatın lisanı iktidarın kullandığı sözlerle ona karşı hem bir sorgulama aracıdır hem de özsavunma aracıdır.” diyebiliriz herhalde.
Defterdar’da bir yerde şöyle diyorsunuz; “Beni orda arayın işte, orda. Meşhurlarla değil, meçhullerle.” Sonra isimleri, bilinen isimleri, saklanan ve yok edilen isimleri, isimlerin gücünü anlatıyorsunuz. İsimlendirmek ve isimsizleştirmek hakkında ne düşünürsünüz?
Çokça ve sıkça duyduğumuz bir deyiş var “Adlandırılan öldürülmüştür.” diye, “Adlandırmak öldürmektir.” diye. En çok İlhan Berk kullanıyordu bunu. Ben şöyle düşünüyorum kendi adıma: Stantlara gittiğimde ya da internette, toplumsal medyada “adsız” diye başlıkların verildiği eserler var. Bilhassa ressamlar yapıyor sanıyorum bunu. Bir şeye isim verebilecek kadar değer vermiyorsak şayet, onu yapmış olmamızın motivasyonu ne, manası ne? Bizi onu yapmaya zorlayan neydi, ben bunu açıkçası pek anlamıyorum. Eski Türklerdeki ismini kazanma geleneğini düşünürsek mesela, bir Boğaçhan üzere (ünlü Dede Korkut örneği), üç aşağı beş üst gerçek hayatta da bunun geçerli olması gerekiyor. Neden? Birçok vakit bir şiirin, bir hikayenin ismini en başta verdiğimde ben onu belirleyen bir şey olduğunu; o maceranın, o yazma macerasının nereye gittiğini en başta belirlemiş üzere olduğumu düşünüyorum. Öte yandan bir şey bittiğinde başlangıçta verdiğim ada baktığımda, hiç uymadığını düşünüyorum. Onu değiştiriyorum. Working title (geçici başlık) diye bir şey var. Yani ne üzerine çalışıyorsun diye sorulduğunda bir roman üzerine çalışıyorum diyor kimi arkadaşlarımız. Ne hakkında diyorsun, buzul çağı hakkında diyor arkadaşınız. Mesela yani bu Working Title oluyor. Bittiğinde de farklı isim verilebiliyor. O yüzden isimlendirmeye çok büyük değer veriyorum ben. Bir şeyin başlığının olması, bir şeyin isminin olması bana çok kıymetli geliyor. Bir varlığın kanıtlanması üzere geliyor. Öte yandan bir şeyi adlandırdığımızda ya da bir şeye bilhassa isim vermediğimizde, bunun münasebetinin okur tarafından anlaşılması gerekiyor. Yani önüne gelen her şeye başlıksız (untitled) diyen bilgisayarlar, beşerler çok yavan ve vasat bence. Yaptığımız her yemeğe isim vermeyebiliriz mesela fakat fotoğraf ve kompozisyonlarımıza başlık mecburi. Kent meydanlarındaki heykelleri çoğumuz rahatsız edici buluruz ancak meçhul asker anıtı hoşuma masraf benim. O meçhullük çok hoşuma masraf, alçakgönüllü, bir meçhule giden gemi üzere. Nazım Hikmet’in Meşhur Adamlar Ansiklopedisi vardır bir de sıradan beşerler olsalar da hepsinin ismi vardır. Tornacılar Torbacı oldu bugün, o başka. Meçhul asker anıtı, Meşhur Adamlar Ansiklopedisi, ikisi ortasında kıl kadar bir ayrılık var. Yusuf Atılgan’ın isimlendirmediği kahramanları var. Bunu bir emel uğruna yaptığını biliyoruz. Oradaki adsızlık edebiyat için, o eser için niyetli bir şey. Var olan her şey bir ismi de hak ediyor bence. Yani yaradan ben olsaydım isimleriyle bir arada yaratırdım her şeyi. Ya da aykırısı. O yüzden adımı kendim seçtim.
KÜÇÜK LİSANLA YAZMAK
Dil Tutulması’nda “Dil büyür ağızda, artık, küçük lisanla yazmak gerek.” yazdığınızı okuduğumda neye uğradığımı şaşırmıştım. Kitabı okuduktan yıllar sonra teorik bir çalışma yaparken bu sözler tekrar aklıma geldi. Bendeki tüm şiirsel çağrışımları saklayarak direkt size sormak istiyorum, neden küçük lisanla yazmak gerek?
Susmanın, içinden konuşmanın şiiridir o. Sessizliğin, bir taraftan da lisanını yutmanın şiiridir, yutulmuş bir lisanla, sözlere artık hal verilemeyen bir ağızda, sözlerin artık biçim veremediği bir ağızla yazılan bir şiir. Bir taraftan kaygıdır tahminen bu, bir taraftan da gerçeği lisana getirmemenin bunaltısı, sıkleti. Sözlerin yetersizleşmesi değil, sözlerin içimizden çıkamadıkları için bizi boğar hale getirmesidir. Günlük lisanın, anadilimizin yani, bizi terk etmesi, bizi yarı yolda bırakması, hayal kırıklığına uğratmasıdır o. Lisanla çıkardığımız ses ve sözlerle, sözel bağlantıyla, artık bir yere varmadığımızın şiiridir. Küçük lisanla yazmaya başladık ki eninde sonunda sözsüz yerlere varacağız. Dilsiz mi olacağız orada, onu merak ediyorum.
Yayvan, yavşamış, salyalı ağızlardan ağızlara hırpalanan lisanımıza de vakit zaman güceniyoruz, küçük lisan o yüzden ehemmiyet kazanıyor. Koruyalım onu. Yani lisanımızı. Teşekkür ederim bu şiddetli lakin zihin açıcı soruların ve sabrın için.