ANKARA – HDP Diyarbakır Milletvekili Garo Paylan, Anadolu’da yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya olan yüzlerce yıllık kilise ve manastırları incelemeye başladı. Van, Muş ve Bitlis’te 20’ye yakın tarihi merkeze giden, yakın devirde Diyarbakır, Mardin, Ardahan ve Artvin’deki yapıları da inceleyecek olan Paylan, ahır olarak kullanılan, yıkılmaya yüz tutmuş, bakımsızlık içinde mukadderatına terk edilmiş bu yerleri gördüğünde gözyaşlarını tutamadığını söyledi.
Kültürel varlıkların korunmadığını, bunun şuurlu bir siyasetle yapıldığını, ziyaretleri sırasında bu yerlerin duvarlarının para karşılığında satılmaya çalışıldığını anlatan Paylan, bu süreçte tarihi yapıları muhafazaya çalışan “şövalye” olarak nitelediği Hasan Çoban ile de karşılaştı.
‘KÜLTÜREL VARLIKLAR BÜYÜK ORANDA YOK EDİLDİ’
Türkiye’nin her yerinde kültürel varlıkların korunması için farkındalık yaratmaya çalışacağını söyleyen Paylan ile yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan bu yapıların durumunu ve atılması gereken adımları konuştuk…
Türkiye’deki kültürel varlıkların akıbetini geçmişte farklı vakitlerde gündeme getirdiniz. Yakın devirde Van, Bitlis ve Muş’a giderek kilise ve manastırların durumlarına dair bir programa başladınız. Bunun emeli neydi?
Anadolu, medeniyetlerin doğduğu coğrafya. Buranın kadim halkları var. Bu kadim halkların önemli bir kısmı son yüz yılda ya bu topraklardan sürüldü ya yok edildi. Bu halkların kültürel varlıkları da vardı. 100 yıl önceye kadar Anadolu coğrafyasının nüfusunun yarısını oluşturan Ermeniler, Rumlar, Süryaniler ve Yahudilerden şu anda çok küçük bir azınlık kaldı. Fakat bunların çok kıymetli kültürel varlıkları var. Binlerce kilise, manastır, bu halkların okulları, hastaneleri, tarihi meskenleri vardı. Lakin bu kültürel varlıklar büyük oranda yok edildi.
‘GERİLİMLERİ ÇÖZMENİN YOLU HÜRMET GÖSTERMEK’
Şimdi kalıntılar var. Ayakta kalmakta zorlanan kültürel varlıklar var. Benim seyahatimin hedefi şu. 100 yıldır bu topraklar hiç huzur görmedi. Rumlarla, Ermenilerle tansiyon var. Bu tansiyonları çözmenin yolu hürmet göstermek. Anadolu’nun bütün halkların coğrafyası olduğunu göstermek. Bunu da göstermenin yolu elbette beşerlerle barışmaktır ancak aslolan onların kültürel varlıklarına hürmet göstermek, yaşamasını sağlamaktır. Ben bunu göstermeye çalıştım. Bu kültürel varlıklar yok ediliyor lakin birkaç bin tarihi yapıdan birkaç yüz tanesi hâlâ kurtarılabilir durumda. Bunların kurtarılması emeliyle bu seyahate başladım ve devam edeceğim.
Van, Başkale Surp Bartholomeos Manastırı ‘HER GİTTİĞİM YERDE GÖZYAŞLARINA BOĞULDUM’
İlk etapta Van, Bitlis ve Muş’a gittiniz. O yapıların yerlerinde olmama ihtimalini bilerek gittiniz değil mi?
Bu yapıların hepsini daha evvel görmüştüm. Milletvekili olmadan evvel onlarca yapıyı ziyaret etmiştim. Bunlar değerli manevî merkezler. Her gittiğim yerde gözyaşlarına boğuldum. Zira hiçbir gittiğim yer eskisi üzere değildi. Daha fazla çökmüştü, daha fazla yok edilmişti, daha fazla definecilerin saldırısına uğramıştı. Pek birçoklarının değerli yerleri yıkılmıştı. Kiminin çatısı, kiminin duvarı çökmüştü.
‘YEDİ KİLİSELER’DEN BİR BUÇUK KİLİSE KALMIŞ’
Van’da Yedi Kiliseler diye bir yer var. Örneğin oradan geride bir buçuk kilise kalmış. O bir buçuk kilisenin de duvarlarının altı defineciler tarafından oyulmuş. Çökmek üzere. Bir yaşlıyı düşünün. Yeterli bakılmadığında birkaç yıl içinde onu kaybedersiniz. Bu tip mabetler bakım görmüyor ve yaşlanmış durumdalar. Kar, yağmur, güneş tesiriyle yahut definecilerin tesiriyle yok ediliyorlar. Bu da bana neredeyse şuurlu olarak bu yapıların yok edilmesinin istendiği, Ermenilerden kalan izlerin yok olmasının istendiğini gösteriyor. Bu bana büyük bir keder verdi.
‘MEHMET AMCA ŞÖVALYELİK YAPIYOR’
Definecilerin izleri çok yaygın görülüyor muydu? Güvenlik üzere bir durumla hiç karşılaştınız mı?
Hiçbir yerde güvenlik vazifelisi yoktu, ancak kimi kahramanlar gördüm. Van’daki Yedi Kiliseler Manastırı’nın olduğu yerde köyün imamı var. O kilise biraz da olsa ayakta kalabildiyse o Mehmet (Çoban) amca sayesinde ayakta kalmış. Bir şövalyelik yapıyor ve her yıl kilisenin üstünü brandalarla örtüyor. Definecilere karşı muhafazaya çalışıyor fakat defineciler oralara girmeye devam ediyor.
Garo Paylan ve ‘şövalye’ olarak nitelediği Mehmet Çoban. ‘ESAS DEFİNE BU KİLİSELER, MANASTIRLAR’
Her gittiğim yerde gördüğüm şey şuydu. Bilhassa temellerin altı oyuluyor, kolonların içi kırılıyor. Harita satanlar var. Kiliselerin yok edilmesini isteyen devlet içindeki kimi karanlık güçlerin bunları yaptığını düşünüyorum. “Şu kolunun içinde altın var” deniyor. Kolon kırılınca kilise çöküyor. Kolonun içine altın koymak ne demek? O, kilisenin taşıyıcısı. Şuurlu şaibenin yayılıp kiliselerin yok olmasının istendiğini düşünüyorum. Temel define bu manastırlar, kiliseler. Bu yapılar restore edilse ve ayakta kalsa milyonlarca turistin ilgisini çeker. Kimi manastırlar Mısır’daki piramitler pahasında. Hıristiyanlığın birinci manastırları ve Ayasofya bedelinde. Nasıl ki İstanbul’a 10 milyon turist geldiğinde buranın iktisadına inanılmaz bir katkı yapıyorsa Van, Muş, Bitlis, Kars’taki kültürel varlıklar da buraları ayağa kaldırır. Buraların tarihini yok saymak, unutturmak buraları daha fakir kılacak. Ermeni varlığının yok edilmesinin devlet eliyle yüz yıldır sürdürüldüğünü düşünüyorum.
‘KORUMA ŞURALARI BURALARIN YOK OLMASI İÇİN ÇALIŞIYORLAR’
Bu kültürel varlıkların yazgısına terk edilmesiyle Ermeniler hafızalardan silinmeye mi çalışılıyor?
Elbette. Türkiye’de Kültürel Varlıkları Muhafaza Heyetleri vardır. Diyarbakır’da da Van’da da var. Bu heyetler ne iş yapıyor? Yöre halkından bu heyete “şuradaki kilise çökmek üzere” diye şikayetler var. Bunların gidip müdafaa altına alması lazım. Onarım projeleri yapmaları lazım. Van’daki, Bitlis’teki, Muş’taki müdafaa konseyleri tam aksine buraların yok olması için çalışıyor. İdeolojik olarak Ermeni kimliğini düşman olarak, öteki olarak gören bürokratlar oralara atanıyor. Buraların yok olması için ellerinden geleni yapıyorlar.
‘KİLİSELER AHIR OLARAK KULLANILIYORDU’
Üç kentte müdafaa heyetinin sorumlularıyla görüşme imkânınız oldu mu? Sizin oraya geldiğinizden haberleri olmuş mudur?
Kesinlikle haberleri olmuştur. Olağanda bir müdafaa şurası çıkıp, “Garo Paylan doğruyu söylemiyor. Biz bunları koruyoruz” demesi lazım. Diyemiyorlar. Benim gittiğim yerler ahır yapılmıştı. Kiliseler ahır olarak kullanılıyordu. Balkanlar’da geçmişlerde makus örnekler olmuş ve hepsini kınıyorum. Bir cami ahır yapıldığı haberleri duyulduğunda burada kıyamet kopardı. Gelin Doğu’da ben size göstereyim. Yüzlerce kilise ahır ve saman deposu olarak kullanılıyor. Bu da bizi incitiyor. Bunun vicdanlı Müslümanları da incitmesi lazım. Vicdanlı her insan o tabloyu görse içi sızlar. Fakat vicdansız ellerde kültürel varlıklarımız yok oluyor.
Van, Başkale Surp Bartholomeos Manastırı.
‘YÜZLERCE AKHTAMAR YOK OLMAK ÜZERE’
Ermenistan’la normalleşmeden bahsediliyor. Bu sadece siyasetçilerin yapabileceği bir şey değil. Buyurun kiliseleri tamir edelim. Ermeni dünyasında yüreklerindeki buz nasıl eriyecek. Bir tek Akhtamar örneğini veriyorlar. Van’da yüzlerce Akhtamar var. Akhtamar’ı tamir ettik diye övünüyorsunuz lakin yüzlerce Akhtamar yok olmak üzere.
‘MISIR’IN PİRAMİTLERİ YIKMASI NEYSE BİZİM DE BU MANASTIRLARI YOK ETMEMİZ ODUR’
Anlattığınız kadarıyla birçok yapı yakın bir periyotta adım atılmazsa yok olmayla karşı karşıya kalacak.
Geri dönüşü olmayan bir yoldayız. 2011’de zelzele olduğunda önemli halde kubbeleri çökmüş yapılar vardı. 5 büyüklüğünde dahi zelzelesi kaldıramayacak çok kıymetli tarihi yapılar gördüm. Büyük oranda çökmüşler ancak hâlâ kurtarılabilirler. En azından süreksiz muhafazaya alınır ve her yıl üçü, dördü restore edilebilir. Probleme vicdani istikametinden bakmıyorlarsa, daima baktıkları üzere para tarafından bakıyorlarsa bile bu kültürel varlıkların ihyası, Van’ın, Bitlis’in, Muş’un, Türkiye’nin turizmine büyük katkı yapacaktır. Zira beşerler bu derin tarihi görmeye geliyorlar. Mısır’ın piramitleri yıkması neyse bizim de bu manastırları yok etmemiz odur.
‘KÖYDE YAŞAYANLARA ERMENİ’Yİ ÖTEKİ OLARAK ANLATMIŞLAR’
Ziyaretiniz sırasında Muş’taki Surp Garabed Manastırı üzerine kurulan köyde yaşayanlar manastırın taşlarını size satmaya çalışmış. Ne hissettiniz o an?
Para vermedim ancak taşları aldım. Kültür Bakanı’nın önüne manastırın taşlarını koyacağım. 8 yıl evvel yeniden oraya gittiğimde öbür çocuklar taşları satmaya çalışmışlardı. 8 yıl evvel gördüğüm manastır tekrar döküktü ancak pek çok duvar ayaktaydı. 365 odalı bir manastırdan bahsediyoruz. Her yeri oymalı taşlar olan, çeşitli rölyeflerin olduğu tarihi sanat yapıtından bahsediyoruz. 8 yıl evvel gördüğüme nazaran geriye gitmiş. Duvarları kırılmış, satılmış. Çocuklar taşları satmaya çalıştıklarında onlara anlatmaya çalıştım. “Bu sizin tarihiniz” dedim. “Hayır bu gavurların kilisesi” dedi. “Gavur dediğin bu toprakların insanıydı ben de Ermeni’yim” dedim. “O vakit sen benim muhatabım değilsin” dedi ve öfkeyle yaklaştı. O köyde yaşayanlara Ermeni’yi bir öteki, düşman olarak anlatmışlar. Bu toprakların yıllardır birlikte yaşadığı halk olarak anlatmamışlar.
‘ÇOCUKLARI ERMENİLERE KARŞI ZEHİRLEYENLERİ SUÇLUYORUM’
Gördüğünüz görüntünün canınızı yaktığını tabir ettiniz. Ermenilere dönük yaratılan öfkenin bir çocuğun telaffuzlarına sinmiş olması daha da canınızı yaktı sanırım.
Elbette fakat o çocuk asla hatalı değil. O çocuğu zehirleyenler hatalı. Rakel Dink, “Bebeklerden katil yaratan karanlık” demişti. Hrant Dink’i de bir çocuk öldürmüştü. 16 yaşında Ogün Samast’a öldürtmüşlerdi. Artık bu çocukları zehirliyorlar, Ermeni’yi bir öteki olarak anlatıyorlar. Onun kültürel varlığını yok edilmesi gereken bir varlık olarak gösteriyorlar ve işin garibi manastırın etrafındaki köylerde bu çocuklar yaşıyorlar. Manastırın son kapalı yeri de ahır olarak kullanılıyordu. O çocuklar birebir vakitte ahırdaki hayvanlara bakıyordu ve ahır yarım metre tezekle doluydu. O çocukları asla suçlamıyorum. Çocukları Ermenilere karşı zehirleyenleri suçluyorum.
‘KORKU SALINMIŞ’
Bu tarihi yapıların onarılmasının yanı sıra bölge halkının da içinde olduğu bir program hayata geçirilebilir değil mi?
Çok temel bir endişe salınmış. “Buralarda Ermeniler yaşıyordu ve gönderildi, mal mülk diğerlerine verildi, Ermeniler geri gelip buradaki malları sizin elinizden alacak” diye bir kaygı salınmış. Bu çok yersiz bir endişe. Yapılması gereken şu. Bu kaygının ortadan kaldırılması ve orada yaşayan insanlara bu kültürel varlıkların onarılmasının menfaatlerine olacağının anlatılması gerekiyor.
‘DEFİNE BİR DEFA BULUNUR VE YENİR, ASIL DEFİNE KÜLTÜREL VARLIKLARDIR’
Muş’ta en eski mahallerinden Kale Mahallesi var. Burada altı yıl öncesinde tarihi meskenler vardı. O konutları yıkıp yerine TOKİ meskenleri yaptılar. “Bu konutlar TOKİ’den bin kat paha eder, bunları restore edin, turistler gelir” dedik. Artık “Haklısınız, yok ettik” diyorlar. Muş halkı o periyot sahip çıkmadı. “Ermeni’nin hafızası yok olsun. Ermeni’den kalan izler yok olsun” bilgisiyle sahip çıkmadıklarını düşünüyorum. Ancak bu Muş’a da kaybettirdi. Muş şu an Türkiye’nin en fakir ili. Bundan yüz yıl evvel en varlıklı illerdendi. Muş öyküsüne sahip çıkmadı, çıkamadı. Devlet siyaseti buna neden oldu. Hazine ve define bir kere bulunur ve yenilir. Temel kültürel varlıklar hazinedir. Anadolu kültürel manada çölleştiriliyor.
‘KÜLTÜRE SAHİP ÇIKMAK EVVEL YERELDEKİ İNSANLARIN SORUMLULUĞUNDADIR’
Siz mevzuyu Meclis gündemine de taşıyorsunuz ve raporlar hazırlıyorsunuz lakin bunun yanı sıra bu tarihi yapıların olduğu bölgedeki insanlara da davette bulunuyorsunuz değil mi?
Floransa’da ben gözümle gördüm. Bir meskenin penceresini söküp, oranın dokusuna uygun olmayan bir yapıdan pencere takmak istemişti biri. Bütün mahalle ayağa kalktı. İsyan etti. “Sen bizim tarihimize ihanet edemezsin” dediler. Çabucak eski tip pencere yapıldı. Bunu gözümle gördüm. Bir kültüre sahip çıkmak evvel yereldeki insanların sorumluluğundadır. Devlet aslında yok etmek istiyor. “Roma da Urartu da Bizans da Osmanlı da bizim, Ermeni’nin, Türk’ün, Süryani’nin tarihi de bizim” diyebildiğimiz vakit “biz” hissini oluşturacağız. Aksi taktirde tek kimlik üzerinden gri, beton bir kültürel çölle karşı karşıya kalacağız.
SIRADAKİ ROTALAR DİYARBAKIR VE MARDİN
Yakın devirde kültürel varlıklar için hangi kentlere gideceksiniz? Rotanızda nereler var?
Diyarbakır ve Mardin’e çabucak yakın bir devirde gideceğim. Sonrasında Kars, Ardahan ve Artvin yöresinde olacağım. Bu birinci ziyaretlerimin akabinde telefonlar yağıyor. Tekirdağ Şarköy’den bir yurttaşımız aradı, “Burada bir manastır var yıkılmak üzere gelin” dedi. Konya’dan, Afyon’dan arayanlar oldu. Türkiye’nin her yerinden medeniyet fışkırıyor lakin bu medeniyete sahip çıkan çoğulcu bir bakışımız yok. Türkiye’nin her yerinde kültürel varlıkların korunması için farkındalık yaratmaya çalışacağım. Devletin sorumluluğu ancak devlet şuurunda değilse bu yapıları korumak yurttaşlarımızın sorumluluğunda.