Suriye-Hamas ilişkilerinde yeni sayfa: Esad’ın inadı nasıl kırıldı, sırada ne var?

Filistin direnişi büyük yara aldıkları Lübnan’daki iç savaş yıllarından (1975-1991) sonra 1999’da Ürdün’den de kovulmuştu. İki yıl Doha’da yaşayan Hamas Siyasi Ofis Lideri Halid Meşal, 2001’den itibaren Suriye’yi üs edinmişti.

Müslüman Kardeşler, Suriye’de “terör örgütü” olarak yasaklıyken Filistin uzantısı Hamas, Şam’dan himaye görüyordu. İran ve Suriye’nin ‘direniş ekseni’ Hamas’ı besleyen en kıymetli kanaldı.

Hamas 2007’deki seçimin akabinde Gazze’yi büsbütün kendi denetimine aldığı halde siyasi karargahını Şam’dan taşımamıştı. Örgütün askeri kanadı 2008’de Suriye’de insansız hava araçları, füze teknolojisi ve izleme teknikleri hakkında eğitim kampına alınmıştı.

Şam’dan nasıl koptu? Gerisinde kim vardı?

Hamas, 2011’de şovlar patlak verince Esad idaresine karşı hal almaya zorlandı.

Dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu da 6 Nisan 2011’deki Şam ziyareti sırasında Meşal’le de görüşmüştü.

Wall Street Journal, 7 Aralık 2011 tarihli haberinde, Şam’dan çıkıp Gazze’ye yerleşen üst seviye bir Hamas yetkilisinin şu kelamlarını aktarıyordu:

“Türkiye ve Katar, Suriye’den derhal ayrılmamız için bize baskı yapıyor. Bize ‘Utanmıyor musunuz? Kâfi. Çabucak oradan çıkın’ dediler.”

Nihayetinde Hamas Ocak 2012’de köprüleri yıktı. Doha’ya taşınan Meşal birkaç ay sonra Türkiye ziyareti sırasında “Özgürlük arayan Suriye halkının ihtilalini selamlıyoruz. Büyük halkın kanı demokrasi istediği için akıyor” diye çıkıştığında Şam biletini büsbütün yaktığının farkındaydı.

Hamas’ı Şam’dan uzaklaştıranlar, Esad’ın Filistin davasından kazandığı meşruiyet halısını altından çekmeyi hedefliyordu.

Hamas mezhepler üstü “Direniş Ekseni”nden Arap Baharı ile birlikte oluşturulmak istenen “Sünni Eksen”e kaydırılıyordu. Esad’a nazaran “Müslüman Kardeşler sonunda kendi tabiatına uygun (ihanet) davranmıştı.”

Hamas’a öfke büyüktü. Halep’te Esad idaresinden yana duran Filistinlilerin “Kudus Tugayı,” Şam’da Filistinlilerin yerleşik olduğu Yermuk Kampı’nın düşmesinden Hamas’ı sorumlu tutuyordu.

Hatta Suriyeli yetkililer, Hamas’ın Hizbullah’tan öğrendiği tünel kazma tekniklerini muhaliflere aktardığını öne sürüyordu. Bu tüneller silah taşıma ve kentlerde “kurtarılmış” mahallelerin direnmesinde kıymetliydi.

Köprülerin kurulmasına kim yardım etti?

Sonradan Hamas’ı Şam’dan çıktığına pişman eden şartlar gelişti.

İran’la ilgileri sürdüren ve Şam çizgisinin değerini kavrayan Hamas’ın direniş kanadı Suriye’ye sıcak bildiriler veriyordu.

Kudüs Gücü Kumandanı Kasım Süleymani 2020’de öldürülmeden evvel sıkıntıyı Şam’la müzakere etmeye başlamıştı.

Suriye önderi, 2019’da yeni sayfa açılması istikametinde telkinler olduğunda “Biz Hamas’a kardeşlerimiz olduğu için değil direnişin kesimi oldukları için takviye verdik. Sonunda Müslüman Kardeşler her yerde olduğu üzere Müslüman Kardeşler olduğunu gösterdi” diyecekti.

Aynı devir SANA’ya konuşan Suriyeli bir yetkili de Hamas’a kapının açılacağı argümanını yalanlarken “Müslüman Kardeşler kanı baskın geldi ve teröristleri destekledi” diyordu.

Filistin üzerindeki durumunun zayıflamasını istemeyen İran’ın telkinleri Esad’ı yumuşatmaya yetmemişti. Lübnanlı kaynaklara bakılırsa bunu sonunda başaran Hizbullah Genel Sekreteri Hasan Nasrallah oldu.

Beyrut sehayatlerini artıran Hayye, Ağustos ayında Nasrallah’la sıkıntıyı görüşmüştü.

Hamas’ı Şam’a dönmeye iten nedenler neler?

Şam’ı nedamet getirmeye iten bir dizi şarttan kelam edilebilir:

• Şam’dan çıktıktan sonra Katar ve Suriye’nin Hamas’a himayesi, İran ve Suriye’nin takviyesinin yerini alabilecek içerikte değildi. Hamas-Şam çizgisinin kesilmesinin bilhassa silah açısından hareketi zayıflattığını gördü.
• Müslüman Kardeşler’e takviyesinden ötürü Körfez’deki komşuları ile karşı karşıya gelen Katar, Ocak 2021’deki Ula Zirvesi’nden sonra uzlaşma yoluna girdi. Doha için Hamas’la bağlarında kimi ince ayarlara gitme mecburiliği doğdu.
• Ankara-Tel Aviv ortasındaki olağanlaşma pazarlığının başat sıkıntısı Hamas’ın Türkiye’deki artan varlığıydı. Türkiye de İsrail’le el sıkışmak için Hamas yükünden kurtulmanın kaide olduğunu gördü. Bu da Hamas’ı yeni müttefikler bulma arayışına itti.
• Abraham Anlaşmaları’yla Arap dünyasında Filistin davasının gerilemesi Hamas’ı sıkıştırdı. Birebir şey Rusya’nın dayanağını arayan El Fetih başkanı ve Filistin Devlet Lideri Mahmud Abbas için de geçerli.
• Bir başka kolaylaştırıcı faktör, Şam’la bağlantıları olağanlaştırma gereğini düşünen tarafların giderek artıyor olması.
• Şam ziyaretinin önünü açan son gelişme Cezayir’de Filistinli 15 örgütün ortalarındaki bölünmeyi bitirmek üzere anlaşmasıydı. Muahede bir yıl içinde seçimlere gidilmesini içeriyor.

Türkiye ve Katar’ın konumu ne?

Bütün pragmatizmine karşın Hamas’ın Türkiye ve Katar’a karşın bu türlü bir adım attığı düşünülmüyor.

Özellikle Doha’yı zora sokacak bir imgeden kaçındıkları görülüyor. Hayye görüşme günü “Türkiye ve Katar dahil münasebette olduğumuz ülkelere Şam’a dönüş kararını ilettik, hiçbirinden itiraz gelmedi” dedi.

Ancak sonraki gün “Hamas liderliği bağları onarma kararını kendisi aldı. Katar devleti ile olan düzgün münasebetlerimize karşın onların konumu bizimkinden farklı” deme gereği duydu.

Tarafların çekinceleri nedir? Tam olağanlaşma mümkün mü?

Görüşme günü Şam’da verilen bildiriler nitekim de yeni bir sayfa açılmış havası veriyordu. Ancak hem Hamas hem de Esad idaresi açısından bu “U” dönüşünün tevili kıymet kazanıyor.

Suriye’de Hamas’ın dönüşüne reaksiyonlar dikkat çekerken Hamas da finansörlerini gücendirecek bir tablo oluşmasının zahmetini yaşıyor.

Suriye tarafı ziyaretin çerçevesini Hamas’a kredi açmayacak halde ayarladı. Şam, Hamas’ın “direniş kanadı” ve “direnişçi olmayan kanadı” diye ayırım yapıyor. El Vatan gazetesine nazaran Hamas’ın direniş kanadı Filistinli örgütlerle birlikte davet edildi. Ayrıyeten Esad, Hamas temsilcileri Halid el Hayye ve Osama Hamdan ile baş başa görüşmedi.

Gazzeli Hayye “Direniş Ekseni”nden sayılsa da Müslüman Kardeşler’le bağı güçlü bir isim. Şeri hukuk ve hadis üzere islami ilimler eğitimi almış olan Hayye, Müslüman Kadeşler’le irtibatlı Müslüman Alimler Birliği’nin üyesi.

Suriye tarafı alakayı Hamas’ın direniş kanadıyla sınırlayan bir manzara verse de Hayye “Suriye’ye dönüş Hamas liderliğinin ortak kararı” vurgusu yaptı. Hayye, geçmişin yanılgılarını da ‘bireysel kararlara indirgedi.

Hayye, “Hamas liderliği tarafından onaylanmayan her türlü ferdi hareketi geride bırakıyoruz. Esad ile geçmişe bir sünger çekme konusunda anlaştık” dedi.

Ama kimse Meşal’in Şam’dan çıkışını kişisel bir karar olarak görmüyor. Esad’ın Meşal başta olmak üzere hareketin başkan takımındaki kimi isimlere kızgınlığının geçmediği aktarılıyor.

Peki Esad’ın bundan karı nedir?

Şam’ın ilgileri eski haline getirmede çok ihtiyatlı davranacağı öngörülüyor. Ahbar’a konuşan Hamaslı bir kaynak “Tarihi adımı Suriye’de hareketin ofisinin yine açılması dahil bir dizi adım izleyecek. Bu adımlar inancı inşa edecek” dedi.

Bir öbür Hamas yetkilisi ise, Şam’a bir ofis açılabileceğini fakat Doha’da bulunan siyasi büroyu taşımayı konuşmanın erken olduğunu belirtti.

Hamas’ın beklediği süratte bir açılım olmayacaksa Esad neyi amaçlıyor?

Bu açılımın pratik yararları olabilir:

• Esad bu adım sonrası Şam’ı tecrit siyasetinin başarısız olduğunu ve olağanlaşma eğiliminin güçlendiğini söyleyebilir.
• Filistin davası Araplar ortasında Abraham Muahedeleri ile taban kaybetse de bahis halklar nezdinde hassasiyetini koruyor. Esad da “Filistin’e somut katkı sunan yegane Arap ülkesi” algısını diriltiyor. Hayye de bir Arap ülkesinin Filistin’e dayanağının değerini vurgulayarak Esad’a istediği pası verdi.
• Esad, Suriye’nin Arap Birliği’ndeki koltuğunun iade edilmesi konusunda direnç gösteren kimi üyelere de ileti vermiş oluyor.
• Ayrıca İsrail’in Suriye içine İran’a münasebet göstererek sürdürdüğü ataklara karşı Şam da Filistin evrakındaki yerinin altını çizen bir buluşmayla diş göstermiş oldu.